سیمای زن در هزار و یک شب

چکیده هزار و یک شب ـ الف لیله و لیله ـ کتابی چند رگه است که ریشه های اصلی آن، هزار افسان فارسی و برخی داستان های هندی است؛ اما پس از انتقال به جامعه ی عربی و اسلامی، بسیاری از عناصر فرهنگ عربی به آن وارد شده است. هزار و یک شب تا سال 1704 میلادی در جهان ناشناخته بود. نخستین بار کتاب شناسی فرانسوی نسخه ای از آن را یافت و با ترجمه ی آن به فرانسه، کتاب را به جهانیان معرفی کرد. صد و پنجاه سال بعد، نخستین ترجمه ی فارسی کتاب در ایران به دست طسوجی تبریزی صورت گرفت. هزار و یک شب شامل 258 حکایت است که شهرزاد قصه گو در طول هزار شب، برای سلطان زخم خورده از زنان روایت می کند تا هم خود از مرگ وا رهد و هم زنان دیگر را از خشم سلطان نجات بخشد. پژوهش حاضر با توجه به زن بودن راوی و قهرمان اصلی کتاب، شهرزاد، نیز زن محور بودن اغلب قصه ها به معرفی سیمای زن در هزار و یک شب پرداخته است. در بخش اول، ویژگی های ظاهری و باطنی زنان مانند اسامی، چهره، پوشش، جوانمردی، شجاعت، پارسایی، دین، و دانش ها، هنرها و تفریحات زنان مورد بررسی قرار گرفته شده و در مجموع تصویری چند چهره و متفاوت از زن ارائه شده است. به ازدواج زنان با طرح مباحثی چون مهریه، دوشیزگی و نقش زن در انتخاب همسر و چند همسری توجه شده است. در ادامه، موارد متعدد خشونت علیه زنان مانند خوارداشت، محصور کردن و به قتل رساندن زنان مورد بررسی قرار گرفته و به برخی دلایل و انگیزه های آن اشاره شده است. آزار مردان توسط زنان از دیگر مواردی است که در بخش جداگانه به آن پرداخته شده و به نمونه های قابل توجه و گاه عجیب آن ذکر شده است. اهمیت فرزند پسر و توجه خاصی که مردان و زنان کتاب به نوزاد پسر نشان می دهند، در بخش بعدی مورد بررسی قرار گرفته شده است. سپس به اوضاع اقتصادی و مشاغل زنان پرداخته شده است. در ادامه زنان صاحب قدرت و مسند کتاب که تعدادشان کم ولی قابل توجه است، معرفی شده اند و در دو بخش پایانی به سوگواری زنان و آیات و احادیث و احکام مرتبط با زنان اشاره شده است. برآیند بخش های یاد شده تصویری برجسته و تأثیرگذار را از زنان هزار و یک شب ارائه می دهد. تصویر ارائه شده نه یک سره سیاه و منفی است و نه به طور مطلق سپید و مثبت؛ اما در روند رویدادهایی که در حکایت های گوناگون آمده تصاویر منفی بر تصاویر مثبت پیشی گرفته است. کلیدواژه ها: زن، هزار و یک شب، شهرزاد، زن ستیزی، مردسالاری.